هفتم آذر هشتادمین سالگرد برگزاری نشست سران متفقین در تهران در سفارت روسیه در سال ۱۳۲۲ است.
خفت شاهِ ایران در ۲۸ نوامبر ۱۹۴۳ رقم خورد، ۳۶ سال بعد از تقسیم ایران بین انگلیس و روسیه در سن‌پترزبورگ.
ذلتِ خودخواسته
آغامحمد خان قاجار بعد از کشتار کارگزاران سلسله زندیه و افشاریه، بر ایران مسلط شد. با مرگ او فتحعلی، شاه ایران شد و او با توهم تسلط بر تزارهای روس دو بار به خاک این کشور لشکرکشی کرد و بعد از ۲۵ سال خونریزی، در هر دو جنگ شکست خورد و بخش وسیعی از خاک حاصلخیز ایران در دو سوی دریای خزر را در دو قرارداد ترکمن‌چای و گلستان به روس‌ها باخت و از آن پس، دندان طمع شاهان قاجار برای کشورگشایی کنده شد.
پس از آن کارگزاران امپراتوری روس در دربار محمد، ناصر، مظفر، محمدعلی و احمد فرزندان و نوادگان فتحعلی مقیم شدند و به اسم مباشر، مشاور و مستشار بر نظام حکمرانی شاهان قاجار مسلط شدند و برای تسلط بر امتیازات و انحصارات ویژه سیاسی و اقتصادی ایران از درِ سیاست‌های نرم و تحریک طمع کارگزاران قاجار وارد شدند.
از دل چنین فضای آلوده‌ای، طیفی از کارگزاران، درباریان و دیوانیان قاجار متولد شدند که آوازه تمدن غرب را شنیدند و اکثرا رهسپار انگلستان و فرانسه شدند.
آنتوان کتابچی‌خان، میرزا حسین قزینی سپهسالار، ناظم‌الدوله، معین‌الملک و اقبال‌الملک تعدادی انگشت‌شمار از صف دیوانیان و کارگزاران سرسپرده به قدرتهای اروپایی هستند که به قیمت جلب حمایت سیاستمداران و بازرگانان انگلیسی و فرانسوی و به دست آوردن قدرت و پولِ بیشتر پای سیاستمداران طماع و دنیاطلب انگلیسی را به دربار شاهان قاجار باز کردند.
قاجار عامل ورود انگلیس به ایران
ورود انگلیسی‌ها به ایران از روزنه درباریان و دیوانیان شاهان قاجار انجام شد. آنان برای بهره‌برداری از امتیازات انحصاری که از ناصر و مظفر گرفته بودند، سراغ تاجران و سرمایه‌داران به نام انگلیسی رفتند و تجار انگلیسی بعد از آشنایی با روحیه طمع‌ورزانه آنان، سفره داد و ستد و تبادلات اقتصادی‌شان را در ایران پهن کردند.
اولین تجارت ایران با انگلستان با امتیازنامه روییتر کلید خورد. پاول روییتر با پرداخت ۲۰ هزار لیره استرلینگ انگلیس امتیاز ساخت راه زمینی، خط آهن، سد، معادن، احداث کانال‌های انتقال آب، تاسیس بانک شاهی، احداث شرکتهای صنعتی و بهره‌برداری از عواید ناشی از جنگل‌ها و گمرکات ایران را به دست آورد.
وی این مبلغ را در سال ۱۲۵۰ شمسی بین میرزا حسین قزوینی ملقب به سپهسالار صدراعظم ناصرالدین شاه، میرزا ملکم‌خان مشهور به ناظم‌الدوله بنیانگذار لژ فراموسونی فراموشخانه، میرزا محسن‌خان تبریزی ملقب به معین‌الملک و میرزا محمد اقبال‌الملک تقسیم کرد و آنان برای در امان ماندن از رسوایی لو رفتن این قرارداد مجوز پناهندگی همیشگی به انگلستان را از سیاستمداران انگلیسی دریافت کردند.
۳۷ سال بعد، آنتوان کتابچی خان رییس وقت گمرکات ایران در عصر مظفرالدین شاه، در دی ۱۲۷۹ سراغ ویلیام دارسی رفت و با وساطت دراموند ولف وزیرمختار وقت انگلیس در ایران و ادوارد کوت نماینده بارون جولیوس دو روییتر بنیانگذار آژانس خبری رویترز و عاقد امتیازنامه روییتر، قرارداد اکتشاف و بهره‌برداری نفتی امضا کرد.
ویلیام ناکس دارسی با صرف بیش از ۶۰۰ هزار پوند استرلینگ انگلستان و جستجوی بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار کیلومتر مربع از حاصل‌خیزترین زمین‌های جنوب ایران در استانهای کرمانشاه و خوزستان برای اولین بار در تاریخ رگه‌های نفت و گاز ایران را در منطقه خِرسان استان خوزستان شناسایی کرد و با در جریان قرار دادن دربار پادشاهی انگلستان، پای سیاستمداران انگلیس را بیشتر و گسترده‌تر از قبل به ایران باز کرد.
سیاستمداران انگلیس و روسیه بعد از آشنایی کامل با خصوصیات و روحیات دربار و دیوان سلسله قاجار و اطلاع کامل از طمع‌ورزی‌ها و ترس‌های آنان در هشتم شهریور ۱۲۸۶ برابر با ۳۱ آگوست ۱۹۰۷ قرارداد سن‌پترزبورگ را بدون اطلاع و حضور مظفرالدین شاه یا کارگزاران ایران به صورت محرمانه امضا کردند. آنان در این قرارداد ایران را به دو منطقه شمالی و جنوبی تقسیم و دولت مرکزی ایران را تابع تصمیمات خود کردند و محمدعلی و احمد، شاهان بعدی ایران هم از آنان پیروی کردند.
۱۲ سال بعد قرارداد ۱۹۱۹ در تاریخ ۱۷ مرداد ۱۲۹۸ بین وثوق‌الدوله و سِر پرسی کاکس دیگر تاجر انگلیسی بسته شد.
قرارداد مذکور با پرداخت ۱۳۱ هزار لیره استرلینگ انگلیس در دو بخش امضا شد که هر بخش به صورت جداگانه امضا شد. قرارداد اول با عنوان «قرارداد نظامی و سیاسی میان ایران و بریتانیا» یک مقدمه و شش ماده داشت و قرارداد دوم هم چهار ماده داشت و خزانه ایران را هدف‌گذاری کرد.
با سر رسید شدن عمر سلسله قاجار، سیاستمداران انگلیسی خاندان پهلوی را بر تخت پادشاهی نشاندند. پهلویِ پدر در سال ۱۹۳۳ (۱۳۱۲) قرارداد دارسی را به دلیل سهم پایین ایران از عواید نفت استخراج شده، سوزاند. رفتار او، کار را به تهدید نظامی انگلیس علیه ایران، تهدید به ضبط دارایی‌های ایران و شکایت به دیوان لاهه کشاند. رضا پهلوی برای جلب رضایت انگلیس، قرارداد جدیدی تنظیم کرد که سهم سالانه ایران از عواید فروش نفت را از ۳۶۰ به ۷۵۰ هزار لیر افزایش داد اما در عوض مدت قرارداد دارسی که در دهه ۶۰ میلادی پایان می‌یافت را برای ۳۰ سال دیگر یعنی تا دهه ۹۰ میلادی افزایش داد.
محمدرضا پهلوی بر بال ذلت
در خلال جنگ جهانی دوم که از نهم شهریور ۱۳۱۸ تا ۱۱ شهریور ۱۳۲۴ اتفاف افتاد، نیروهای متفقین یا نیروهای هم‌پیمان شامل آمریکا، روسیه، انگلیس و فرانسه، کانادا و چند کشور دیگر که با نیروهای متحدین یا نیروهای محور که شامل آلمان، ایتالیا و ژاپن و چند کشور دیگر در جنگ بودند، تصمیم گرفتند در اواخر پاییز ۱۳۲۲ کنفرانسی سه روزه را به دلایل امنیتی به صورت کاملا مخفیانه و سری برگزار کنند تا تکلیف چند مسئله مهمِ جهان به خصوص تکلیف گردن‌کشی آلمان نازی را یکسره کنند.
محل کنفرانس کجا بود؟ تهران.
ایران که در سال ۱۲۸۶ و دوره سلطنت محمدعلی شاه قاجار در قالب قرارداد ۱۹۰۷ معروف به قرارداد سن پترزبورگ بین روسیه و انگلیس تقسیم شد و دیوانیان و کارگزارانش یکی پس از دیگری مطیع اوامر آنان بودند، در جنگ جهانی دوم نیز پل پیروزیِ متفقین خوانده شد.
آنتونی ایدن، کاردل‌هال و مولوتف وزرای خارجه انگلستان، آمریکا و شوروی اوایل آبان ۱۳۲۲ در مسکو درباره جزییات اجلاس رهبران سه کشور برای ارزیابی از پیروزی‌های قوای متفقین در جبهه‌های جنگ جهانی دوم به توافق رسیدند و مذاکرات برای برگزاری محل کنفرانس آغاز شد.
به دلیل راحت بودن تامین امنیت تهران توسط ارتش سرخ و قوای انگلیس در ایران، ژوزف استالین پیشنهاد داد این کنفرانس در تهران برگزار شود و با موافقت چرچیل و روزولت، پایتخت کشور استعمار زده ایران برای برگزاری کنفرانس سری قدرتهای وقت جهان آماده شد.
سران روس، انگلیس و آمریکا در ایران
چهارم آذر ۱۳۲۲ ژوزف استالین رهبر اتحاد جماهیر شوروی روسیه و پنجم آذر فرانکلین روزولت و وینستون چرچیل رییس جمهور وقت آمریکا و نخست وزیر انگلیس وارد تهران شدند.
کنفرانس مشترک سه کشور از ششم تا نهم آذر به صورت سری و کاملا محرمانه در سفارت روسیه در تهران برگزار شد و اعلامیه مشترک کشورها نهم آذر منتشر شد و فردای آن روز رهبران هر سه کشور تهران را به مقصد پایتخهای کشورهایشان ترک کردند.
شاهِ مفلوک
غم‌انگیزترین خاطره تلخ باقی مانده از این کنفرانس برای مردم ایران، بی‌اطلاعی محمدرضا پهلوی، پادشاه وقت ایران از برگزاری این نشست در کشورش بود. او که در پی اخراج پدرش رضا شاه از ایران در شهریور ۱۳۲۰ با حمایت انگلستان بر تخت پادشاهی نشست تا لحظه ورود روسای وقت روسیه، آمریکا و انگلیس به ایران کلا از ماجرا بی‌اطلاع بود.
در روز ورود رهبران سه کشور به ایران دفتر علی سهیلی نخست‌وزیر وقت ایران و نه دربار و دفتر سلطنتی محمدرضا شاه، توسط کاردار شوروی روسیه در ایران در جریان حضور روسای سه کشور و برگزاری کنفرانس در کشورِ تحتِ فرمانش قرار گرفت.
این کنفرانس که در دولت دوم سهیلی برگزار شد، از ابتدا تا انتها به صورت محرمانه و بدون درز کوچک‌ترین خبری برگزار شد. اولین خبر کنفرانس، پس از خروج رهبران متفقین از ایران توسط سهیلی، رییس دولت در نشست مشترک هیات وزیران، نمایندگان مجلس و مقامات لشکری و کشوری در تاریخ دهم آذر ۱۳۲۲ اعلام و در روزنامه اطلاعات منتشر شد.
وعده‌های توخالی
اعلامیه پایانی کنفرانس یک مقدمه، ۹ فصل و شش ضمیمه داشت. از جمله اینکه قرار بود استقلال و تمامیت ارضی ایران به رسمیت شناخته شود و انگلیس و روسیه برای تخلیه خاک ایران در فاصله شش ماه بعد از پایان جنگ جهانی دوم وعده داده شد اما روسای این کشورها هرگز پایبند تعهدات شان نماندند و کشورمان ماند و شیوع بیماریهای واگیردار ناشی از فقدان دارو و تجهیزات پزشکی کافی و خسارتهای سنگین اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی فراوان پس از جنگ.
اصرار دولت انگلیس و روسیه برای گرفتن امتیاز استخراج و بهره‌برداری از چاههای نفت و گاز ایران کار را به جایی رساند که سیاستمداران روس اصلا خروج قشون نظامی شان از ایران را منوط به گرفتن امتیاز بهره‌برداری از چاههای نفت و گاز ایران در دریای خزر کردند.
تیغ زدن ایران
در ساعتی که ژوزف استالین بیانیه احترام به استقلال و حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران را در آذر ۱۳۲۲ در تهران امضا کرد، شهرهای شمالی ایران در اشغال ارتش سرخ بود یا وقتی اعتبارنامه سید جعفر پیشه‌وری نماینده حزب توده در نخستین روزهای کار چهاردهمین دوره مجلس شورای ملی رد شد، وی و قاضی محمد به‌عنوان رهبران دو حزب دمکرات آذربایجان و کردستان با کمک نظامیان روس در استانهای آذربایجان و کردستان، خودمختاری اعلام کردند.
قوای نظامی روس تا زمان امضای قرارداد تاسیس شرکت مختلط نفت ایران و شوروی در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۳۲۵ و تشکیل کابینه ائتلافی با حضور اعضای حزب توده در تهران در تاریخ ۱۰ مرداد ۱۳۲۵ حاضر به ترک ایران نشدند.
آمریکا و انگلیس هم که اعلامیه مذکور را امضا کردند به راحتی حاضر به خروج از ایران نشدند. هیاتهای اقتصادی و نفتی هر دو کشور سه ماه پس از امضاء اعلامیه تهران در اسفند ۱۳۲۲ به ایران آمدند. روسای شرکتهای نفتی شوکونی ـ واکیوم و سینکلر از آمریکا و رییس شرکت رویال داچ شل انگلیسی ـ هلندی به تهران آمدند و خواهان دریافت امتیاز استخراج و بهره برداری از چاههای نفت و گاز جنوب شرقی کشورمان شدند.
حضور نمایندگان دو کشور و توافقات پشت پرده کاملا محرمانه نگاه داشته شد. شدت این محرمانگی به حدی بود که به جز شاه و برخی اطرافیان دولتیش هیچ کس از مذاکرات محمد ساعد مراغه ای، نخست‌وزیر وقت ایران با شرکتهای نفتی اطلاع پیدا نکرد.
قوای نظامی انگلیس زمانی شهرهای جنوبی ایران را ترک کردند که سیاستمداران این کشور توانستند طیف گسترده از وکلای مجلس شورای ملی را با دستکاری در نتیجه انتخابات دوره چهاردهم، وارد مجلس کنند.
منابع:
روزشمار تاریخ، جلد دوم، باقر عاقلی، ص ۱۰۲
موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، قرارداد ۱۹۰۷ میلادی
سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، نشر البرز، ص ۸۴
ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج اول، صص ۱۲۹ و۱۳۰
فصلنامه تاریخ روابط خارجی، نشریه مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجه، شماره‌های ۷ و ۸، صص ۶۲ و ۶۳
27218
سایت اوزخبر از انتشار نظرات حاوی توهین و افترا و نوشته شده با حروف لاتین (فینگیلیش) معذور است.
